Առաջադրանք 1
Առաջադրանք 1
Առաջադրանք 1. դասարանական
Լուսավորության դարաշրջանը/պատմել/
Տանը
1.Լուսավորական գաղափարների խոշոր ներկայացուցիչներից է Ջոն Լոկը: Փիլիսոփա Ջոն Լոկը ծնվել է 1632թ.-ի օգոստոսի 29-ին Ռինգթոնում (Անգլիա): Նրա գաղափարները մեծ ազդություն են թողել էպիստեմոլոգիայի և քաղաքական փիլիսոփայության զարգացման վրա: Լայնորեն ճանաչված է որպես Լուսավորչական դարաշրջանի ազդեցիկ մտածողներից մեկը: Լոկի նամակներն ազդեցություն են թողել Վոլտերի և Ռուսսոյի, շոտլանդացի մտածողների և ամերիկյան հեղափոխականների վրա: Լոկի փիլիսոփայության մեջ կարելի է առանձնացնել վեց հիմնական դրույթ; Օգտվելով նշված հղումից՝ ընտրիր երեք դրույթ, կարդալուց հետո հիմնավորիր քեզ դուր եկած հատվածները: Ջոն Լոկ https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/3728
2.Լոկի քաղաքական հայացքները կարդալուց հետո փորձիր զուգահեռներ անցկացնել արդի ժամանակաշրջանի հետ, գրի քո կարծիքը։/գրավոր/
Մարդու բնական վիճակը լիակատար ազատությունն ու հավասարությանն է իր կյանքի և ունեցվածքի տնօրինման պայմաններում։ Դա խաղաղության և բարյացակամության վիճակ է։ Բնության օրենքը ցուցում է խաղաղություն և անվտանգություն։
Քաղաքացիական հասարակության և իրավական ժողովրդավարական պետության տեսաբան է՝ թագավորի և ազնվականության օրենքի առջև հաշվետու լինելու կողմնակից։
Պետությունը ստեղծված է բնական իրավունքների (ազատություն, հավասարություն, ունեցվածք) և օրենքների (խաղաղություն և անվտանգություն) երաշխավորման համար, այն չպետք է ոտնձգություն անի այդ իրավունքների վրա, պետք է այնպես կազմակերպվի, որպեսզի բնական իրավունքները հուսալի կերպով երաշխավորվեն։
3․ Ֆրանսիական լուսավորականներ Շարլ Մոնտեսքյու, Ժան-Ժակ Ռուսո /Էմիլ կամ դաստիարակության մասին/, Մարի Ֆրանսուա Վոլտեր
ա.Գրիր տաս կետից բաղկացած քո տեսակետը դաստիարակության մասին։
բ. Այս հղումից օգտվելուց հետո ներկայացրու Ժան- Ժակ Ռուսոյի մոտեցումը դաստիարակությանը, արդյոք համապատասխանում է քո պատկերացրած տեսակետին։/հիմնավորիր գրավոր/
Շատ համաձայն եմ նրա մոտեցմանը, որ երեխաները պետք է ունենան ամոթի զգացում, նրանց պետք է պատվի դասեր սովորեցնել։ Մի կողմից դեմ եմ այն բանին, որ ծնողները երեխաների տեղն են որոշում ինչ մասնագիտության տեր մարդ դառնա նա, երեխաներին պետք է թողնել այդ գործը, քանի որ նրանք պետք է սիրեն իրենց մասնագիտությունը։
4.Շառլ Մոնտեսքյու. ստորև տեղադրված նյութին ծանոթանալուց հետո, 3-5 նախադասությամբ հայտնիր քո տեսակետը/գրավոր:
Մոնտեսքյուի՝ պատմության մասին փիլիսոփայությունը նվազագույնի էր հասցնում անհատների և իրադարձությունների դերը։ “Խորհրդածություններ հռոմեացիների ծաղկման և անկման պատճառների մասին” գրքում “յուրաքանչյուր պատմական իրադարձություն տեղի է ունեցել մի հիմնական շարժման հետևանքով” տեսակետը նա մեկնաբանում էր այսպես. Պատահականությունը չի կառավարում աշխարհը։ Հարցրեք հռոմեացիներին, որոնք ունենում էին իրար հաջորդող հաջողություններ, արդյոք առաջնորդվել են որևէ հստակ պլանով, կամ իրար հաջորդող վայրիվերումներ, որոնք հետևել են մեկը մյուսին։ Յուրաքանչյուր միապետության մեջ գոյություն ունեն ընդհանուր պատճառներ՝ բարոյական և ֆիզիկական, որոնք բարձրացնում, հաստատում կամ այն հավասարեցնում են հողին։ Բոլոր միջադեպերը կառավարվում են այս պատճառներով։ Եվ եթե մի պատերազմում պատահականությունը, որը որոշակի պատճառ է, պետությունը ավերածության է հասցրել, ինչ- որ հիմանական պատճառ կարևոր է դարձրել պետության կործանվելը որևէ պատերազմի պատճառով։ Միով բանիվ՝ հիմնական միտումը առաջանում է այդ բոլոր միջադեպերից։ Հանրապետությունից դեպի կայսրություն անցում կատարելը քննարկելիս նա առաջարկում է այն տեսակետը, որ եթե Կեսարը և Պոմպեոսը չփորձեին զավթել Հանրապետության կառավարումը, ապա մյուսները ավելի կմեծանային իրենց տեղերում։ Պատճառը ոչ թե Կեսարի և Պոմպեոսի ձգտումն է, այլ ընդհանրապես մարդկային ձգտումն է։
5․ Հյուսիսային Ամերիկա-Բենջամին Ֆրանկլին, Թոմաս Ջեֆերսոն:Ներկայացրու առանձին -առանձին , համեմատիր իրենց հայացքները:
Օժանդակ աղբյուրներ
6.Լուսավորական շարժումը- ամփոփիր մեկ նախադասությամբ;
17-18 դարերում Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում առաջացավ մի շարժում, որն անվանեցին լուսավորական շարժում։ Շարժմանը մասնակցում էին գիտնականներ և արվեստագետներ։
Լրացուցիչ
«Լուսավորականություն»— թարգմանություն
ЭПОХА ПРОСВЕЩЕНИЯ
ЭПОХА ПРОСВЕЩЕНИЯ Просвещение, интеллектуальное и духовное движение конца 17 – начала 19 вв. в Европе и Северной Америке. Оно явилось естественным продолжением гуманизма Возрождения и рационализма начала Нового времени, заложивших основы просветительского мировоззрения: отказ от религиозного миропонимания и обращение к разуму как к единственному критерию познания человека и общества. Название закрепилось после выхода статьи И.Канта Ответ на вопрос: что такое Просвещение? (1784). Корневое слово «свет», от которого происходит термин «просвещение» (англ. Enlightenment; фр. Les Lumières; нем. Aufklärung; ит. Illuminismo), восходит к древней религиозной традиции, закрепленной как в Ветхом так и в Новом Заветах. Это и отделение Творцом света от тьмы, и определение самого Бога как Света. Сама христианизация подразумевает просвещение человечества светом учения Христа. Переосмысляя этот образ, просветители вкладывали в него новое понимание, говоря о просвещении человека светом разума Просвещение зародилось в Англии в конце 17 в. в сочинениях его основателя Д.Локка (1632–1704) и его последователей Г.Болингброка (1678–1751), Д.Аддисона (1672–1719), А.Э.Шефтсбери (1671–1713), Ф.Хатчесона (1694–1747) были сформулированы основные понятия просветительского учения: «общее благо», «естественный человек», «естественное право», «естественная религия», «общественный договор». В учение о естественном праве, изложенном в Двух трактатах о государственном правлении (1690) Д.Локка, обоснованы основные права человека: свобода, равенство, неприкосновенность личности и собственности, которые являются естественными, вечными и неотъемлемыми. Людям необходимо добровольно заключить общественный договор, на основе которого создается орган (государство), обеспечивающий охрану их прав. Понятие об общественном договоре было одним из основополагающих в учении об обществе, выработанном деятелями раннего английского Просвещения. В 18 веке центром просветительского движения становится Франция. На первом этапе французского Просвещения главными фигурами выступали Ш.Л.Монтескье (1689–1755) и Вольтер (Ф.М.Аруэ, 1694–1778). В трудах Монтескье получило дальнейшее развитие учение Локка о правовом государстве. В трактате О духе законов (1748) был сформулирован принцип разделения властей на законодательную, исполнительную и судебную. В Персидских письмах (1721) Монтескье наметил тот путь, по которому должна была пойти французская просветительская мысль с ее культом разумного и естественного. Однако Вольтер придерживался иных политических взглядов. Он был идеологом просвещенного абсолютизма и стремился привить идеи Просвещения монархам Европы (служба у Фридриха II, переписка с Екатериной II). Он отличался явно выраженной антиклерикальной деятельностью, выступал против религиозного фанатизма и ханжества, церковного догматизма и главенства церкви над государством и обществом. Творчество писателя разнообразно по темам и жанрам: антиклерикальные сочинения Орлеанская девственница (1735), Фанатизм, или Пророк Магомет (1742); философские повести Кандид, или Оптимизм (1759), Простодушный (1767); трагедии Брут (1731), Танкред (1761); Философские письма (1733). На втором этапе французского Просвещения основную роль играли Дидро (1713–1784) и энциклопедисты. Энциклопедия, или Толковый словарь наук, искусств и ремесел, 1751–1780 стала первой научной энциклопедией, в которой излагались основные понятия в области физико-математических наук, естествознания, экономики, политики, инженерного дела и искусства. В большинстве случаев, статьи были основательными и отражали новейший уровень знаний. Вдохновителями и редакторами Энциклопедии явились Дидро и Ж. Д’Аламбер (1717–1783), в ее создании принимали активное участие Вольтер, Кондильяк, Гельвеций, Гольбах, Монтескье, Руссо. Статьи по конкретным областям знания писали профессионалы – ученые, писатели, инженеры. Третий период выдвинул фигуру Ж.-Ж. Руссо (1712–1778). Он стал наиболее видным популяризатором идей Просвещения, введшим в рационалистическую прозу просветителей элементы чувствительности и красноречивого пафоса. Руссо предложил свой путь политического устройства общества. В трактате Об общественном договоре, или Принципы политического права (1762) он выдвинул идею народного суверенитета. По ней, правительство получает власть из рук народа в виде поручения, которое оно обязано выполнять в соответствии с народной волей. Если оно эту волю нарушает, то народ может ограничивать, видоизменять или отобрать данную им власть. Одним из средств такого возврата власти может стать насильственное свержение правительства. Идеи Руссо нашли свое дальнейшее развитие в теории и практике идеологов Великой французской революции. Период позднего Просвещения (конец 18 – нач. 19 в.) связан со странами Восточной Европы, Россией и Германией. Новый импульс Просвещению придает немецкая литература и философская мысль. Немецкие просветители были духовными преемниками идей английских и французских мыслителей, но в их сочинениях они трансформировались и принимали глубоко национальный характер. Самобытность национальной культуры и языка утверждал И.Г.Гердер (1744–1803). Его основное произведение Идеи к философии истории человечества (1784–1791) стала первой основательной классической работой, с которой Германия вышла на арену мировой историко-философской науки. Философским исканиям европейского Просвещения было созвучно творчество многих немецких писателей. Вершиной немецкого Просвещения, получившей мировую славу, стали такие произведения, как Разбойники (1781), Коварство и любовь (1784), Валленштейн (1799), Мария Стюарт (1801) Ф.Шиллера (1759–1805), Эмилия Галотти, Натан Мудрый Г.Э.Лессинга (1729–1781) и особенно Фауст (1808–1832) И.-В. Гете(1749–1832). В формировании идей Просвещения важную роль играла философы Г.В.Лейбниц (1646–1716) и И.Кант (1724–1804). Традиционную для Просвещения идею прогресса развивал в Критике чистого разума И.Кант (1724–1804), ставший основателем немецкой классической философии. На протяжении всего развития Просвещения в центре рассуждений его идеологов находилось понятие «разум». Разум, в представлении просветителей, дает человеку понимание как общественного устройства, так и самого себя. И то и другое можно изменить к лучшему, можно усовершенствовать. Таким образом обосновывалась идея прогресса, который мыслился как необратимый ход истории из тьмы неведения в царство разума. Наивысшей и самой продуктивной формой деятельности разума считалось научное познание. Именно в эту эпоху морские путешествия приобретают систематический и научный характер. Географические открытия в Тихом океане (о-ва Пасхи, Таити и Гавайи, восточное побережье Австралии) Я.Роггевена (1659–1729), Д.Кука (1728–1779), Л.А.Бугенвиля (1729–1811), Ж.Ф.Лаперуза (1741–1788) положили начало планомерному изучению и практическому освоению этого региона, что стимулировало развитие естественных наук. Большой вклад в ботанику внес К.Линней (1707–1778). В работе Виды растений (1737) он описал тысячи видов флоры и фауны и дал им двойные латинские наименования. Ж.Л.Бюффон (1707–1788) ввел в научный оборот термин «биология», обозначив им «науку о жизни». Ш.Ламарк (1744–1829) выдвинул первую теорию эволюции. В математике И.Ньютон (1642–1727) и Г.В.Лейбниц (1646–1716) почти одновременно открыли дифференциальное и интегральное исчисления. Развитию математического анализа способствовали Л.Лагранж (1736–1813) и Л.Эйлер (1707–1783). Основатель современной химии А.Л.Лавуазье (1743–1794) составил первый перечень химических элементов. Характерной особенностью научной мысли Просвещения было то, что она ориентировалась на практическое использование достижений науки в интересах промышленного и общественного развития. Задача просвещения народа, которую ставили перед собой просветители, требовала внимательного отношения к вопросам воспитания и образования. Отсюда – сильное дидактическое начало, проявляющееся не только в научных трактатах, но и в литературе. Как истинный прагматик, придававший большое значение тем дисциплинам, которые были необходимы для развития промышленности и торговли, выступил Д.Локк в трактате Мысли о воспитании (1693). Романом воспитания можно назвать Жизнь и удивительные приключения Робинзона Крузо (1719) Д.Дефо (1660–1731). В нем была представлена модель поведения разумного индивидуума и с дидактических позиций показано значение знаний и труда в жизни отдельной личности. Дидактичны и произведения основоположника английского психологического романа С.Ричардсона (1689–1761), в романах которого – Памела, или Вознагражденная добродетель (1740) и Кларисса Гарлоу, или История молодой леди (1748–1750) – воплотился пуританско-просветительский идеал личности. О решающей роли воспитания говорили и французские просветители. К.А.Гельвеций (1715–1771) в работах Об уме (1758) и О человеке (1769) доказывал влияние на воспитание «среды», т.е. условий жизни, общественного устройства, обычаев и нравов. Руссо, в отличие от других просветителей, сознавал ограниченность разума. В трактате О науках и искусствах (1750) он подверг сомнению культ науки и безграничный оптимизм, связанный с возможностью прогресса, считая, что с развитием цивилизации происходит обеднение культуры. С этими убеждениями были связаны призывы Руссо вернуться к природе. В сочинении Эмиль, или О воспитании (1762) и в романе Юлия, или Новая Элоиза (1761) он развивал концепцию естественного воспитания на основе использования природных способностей ребенка, свободного при рождении от пороков и дурных наклонностей, которые формируются у него позже под влиянием общества. По мнению Руссо, детей следовало воспитывать в изоляции от общества, один на один с природой. Просветительская мысль направлялась на конструирование утопических моделей как идеального государства в целом, так и идеальной личности. Поэтому 18 в. может называться «золотым веком утопии». Европейская культура этого времени породила огромное количество романов и трактатов, повествующих о преобразовании мира по законам разума и справедливости, – Завещание Ж. Мелье (1664–1729); Кодекс природы, или Истинный дух ее законов (1773) Морелли; О правах и обязанностях гражданина (1789) Г.Мабли (1709–1785); 2440 год (1770) Л.С.Мерсье (1740–1814). Одновременно как утопию и антиутопию можно рассматривать роман Д.Свифта (1667–1745) Путешествие Гулливера (1726), в котором развенчиваются такие основополагающие идеи Просвещения, как абсолютизация научных знаний, вера в закон и естественного человека. В художественной культуре Просвещении не было единого стиля эпохи, единого художественного языка. В нем одновременно существовали разнообразные стилевые формы: позднее барокко, рококо, классицизм, сентиментализм, предромантизм. Менялось соотношение различных видов искусства. На первый план вышли музыка и литература, возросла роль театра. Происходила смена в иерархии жанров. Историческая и мифологическая живопись «большого стиля» 17-го столетия уступила место картинам на бытовые и нравоучительные темы (Ж.Б.Шарден (1699–1779), У.Хогарт (1697–1764), Ж.Б.Грез (1725–1805). В жанре портрета наблюдается переход от парадности к интимности (Т.Гейнсборо, 1727–1788, Д.Рейнольдс, 1723–1792). В театре возникает новый жанр буржуазной драмы и комедии, в которых выводится на сцену новый герой, представитель третьего сословия – у П.О.Бомарше (1732–1799) в Севильском цирюльнике (1775) и Женитьбе Фигаро (1784), у К.Гольдони (1707–1793) в Слуге двух господ (1745, 1748) и Трактирщице (1753). В истории мирового театра заметно выделяются имена Р.Б.Шеридана (1751–1816), Г. Филдинга (1707–1754), К.Гоцци (1720–1806). В эпоху Просвещения происходит небывалый взлет музыкального искусства. После реформы, проведенной К.В.Глюком (1714–1787), опера становится синтетическим искусством, соединяющим в одном спектакле музыку, пение и сложное драматическое действие. На высшую ступень классического искусства поднял Ф.Й.Гайдн (1732–1809) инструментальную музыку. Вершиной музыкальной культуры Просвещения является творчество И.С.Баха (1685–1750) и В.А.Моцарта (1756–1791). Особенно ярко просветительский идеал проступает в опере Моцарта Волшебная флейта (1791), которую отличает культ разума, света, представление о человеке как о венце Вселенной. Просветительское движение, имея общие основные принципы, развивалось в разных странах не одинаково. Становление Просвещения в каждом государстве было связано с его политическими, социальными и экономическими условиями, а также с национальными особенностями.
АНГЛИЙСКОЕ ПРОСВЕЩЕНИЕ.
Период становления просветительской идеологии приходится на рубеж 17–18 веков. Это был результат и следствие английской буржуазной революции середины 17-го столетия, что является коренным отличием островного Просвещения от континентального. Пережив кровавые потрясения гражданской войны и религиозной нетерпимости, англичане стремились к стабильности, а не к кардинальному изменению существующего строя. Отсюда умеренность, сдержанность и скептицизм, отличающий английское Просвещение. Национальной особенностью Англии было сильное влияние пуританизма на все сферы общественной жизни, поэтому общая для просветительской мысли вера в безграничные возможности разума сочеталась у английских мыслителей с глубокой религиозностью.
ФРАНЦУЗСКОЕ ПРОСВЕЩЕНИЕ
отличалось наиболее радикальными взглядами по всем вопросам политического и социального характера. Французские мыслители создавали учения, отрицающие частную собственность (Руссо, Мабли, Морелли), отстаивающие атеистические воззрения (Дидро, Гельвеций, П.А.Гольбах). Именно Франция, на столетие ставшая центром просветительской мысли, способствовала быстрому распространению передовых идей в Европе – от Испании до России и Северной Америки. Этими идеями вдохновлялись и идеологи Великой французской революции, коренным образом изменившей социальную и политическую структуру Франции.
АМЕРИКАНСКОЕ ПРОСВЕЩЕНИЕ.
Движение американских просветителей тесно связано с борьбой английских колоний в Северной Америке за независимость (1775–1783), завершившейся созданием Соединенных Штатов Америки. Разработками социально-политических программ, подготовивших теоретическую базу для построения независимого государства, занимались Т.Пейн (1737–1809), Т.Джефферсон (1743–1826) и Б.Франклин (1706–1790). Их теоретические программы легли в основу главных законодательных актов нового государства: Декларации независимости 1776 и Конституции 1787.
НЕМЕЦКОЕ ПРОСВЕЩЕНИЕ.
На развитие немецкого Просвещения влияли политическая раздробленность Германии и ее экономическая отсталость, что определило преимущественный интерес немецких просветителей не к социально-политическим проблемам, а к вопросам философии, морали, эстетики и воспитания. Своеобразным вариантом европейского Просвещения было литературное движение «Буря и натиск», к которому принадлежали Гердер, Гете и Шиллер. В отличие от своих предшественников они отрицательно относились к культу разума, отдавая предпочтение чувственному началу в человеке. Особенностью немецкого Просвещения являлись также расцвет философской и эстетической мысли (Г.Лессинг Лаокоон, или о границах живописи и поэзии,1766; И.Винкельман История искусства древности,1764).
ԼՈՒՍԱՎՈՐՄԱՆ ԴԱՐ
ԼՈՒՍԱՎՈՐՄԱՆ ԴԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Լուսավորություն, 17-րդ դարի վերջի և 19-րդ դարի սկզբի մտավոր և հոգևոր շարժում։ Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում։ Դա Վերածննդի հումանիզմի և վաղ արդի դարաշրջանի ռացիոնալիզմի բնական շարունակությունն էր, որը դրեց լուսավորության աշխարհայացքի հիմքերը. կրոնական աշխարհայացքի մերժումը և բանականությանը դիմելը որպես մարդու և հասարակության իմացության միակ չափանիշ: . Անունը մնաց Ի. Կանտի «Պատասխան հարցին. ի՞նչ է լուսավորությունը» հոդվածի հրապարակումից հետո։ (1784)։ «Լույս» բառը, որից առաջացել է «պայծառություն» տերմինը (անգլ.՝ Լուսավորություն, ֆրանսերեն՝ Les Lumières, գերմաներեն՝ Aufklärung, իտալերեն՝ Illuminismo), վերադառնում է հին կրոնական ավանդույթի, որը ամրագրված է ինչպես Հին, այնպես էլ Նոր Կտակարանում։ . Սա Արարչի կողմից լույսի խավարից բաժանումն է և Աստծո սահմանումը որպես Լույս: Քրիստոնեացումը ինքնին ենթադրում է մարդկության լուսավորում Քրիստոսի ուսմունքի լույսով: Լուսավորիչները, վերաիմաստավորելով այս պատկերը, նոր ըմբռնում դրեցին դրա մեջ՝ խոսելով բանականության լույսով մարդու լուսավորության մասին:Լուսավորությունը սկիզբ է առել Անգլիայում 17-րդ դարի վերջին: նրա հիմնադիր Դ. Լոքի (1632–1704) և նրա հետևորդների՝ Գ. Բոլինգբրոքի (1678–1751), Դ. Ադիսոնի (1672–1719), Ա. Է. Շաֆթսբերիի (1671–1713), Ֆ. Հաթչեսոնի (1694–174) աշխատություններում։ ) ձևակերպվել են լուսավորչական ուսուցման հիմնական հասկացությունները՝ «ընդհանուր բարիք», «բնական մարդ», «բնական իրավունք», «բնական կրոն», «սոցիալական պայմանագիր»։ Բնական իրավունքի ուսմունքը, որը ամրագրված է Դ.Լոքի «Կառավարության երկու տրակտատներում» (1690 թ.), հիմնավորում է մարդու հիմնարար իրավունքները՝ ազատություն, հավասարություն, անձի և գույքի անձեռնմխելիություն, որոնք բնական են, հավերժական և անօտարելի։ Մարդիկ պետք է կամավոր կնքեն սոցիալական պայմանագիր, որի հիման վրա ստեղծվի մարմին (պետություն)՝ ապահովելու նրանց իրավունքների պաշտպանությունը։ Սոցիալական պայմանագրի հայեցակարգը անգլիական վաղ լուսավորության գործիչների կողմից մշակված հասարակության վարդապետության հիմնարար գաղափարներից մեկն էր: 18-րդ դարում Ֆրանսիան դարձավ կրթական շարժման կենտրոն։ Ֆրանսիական լուսավորության առաջին փուլում գլխավոր դեմքերն էին Կ. Լ. Մոնտեսքյոն (1689–1755) և Վոլտերը (Ֆ. Մ. Արուետ, 1694–1778): Մոնտեսքյեի աշխատություններում Լոկի օրենքի գերակայության դոկտրինան ավելի զարգացավ։ «Օրենքների ոգու մասին» տրակտատը (1748) ձևակերպեց իշխանությունների բաժանման սկզբունքը օրենսդիր, գործադիր և դատական: «Պարսկական նամակներում» (1721 թ.) Մոնտեսքյեն ուրվագծեց այն ուղին, որով պետք է անցներ ֆրանսիական կրթական միտքը բանականի և բնականի պաշտամունքով: Այնուամենայնիվ, Վոլտերը տարբեր քաղաքական հայացքներ ուներ։ Նա լուսավորական աբսոլուտիզմի գաղափարախոս էր և ձգտում էր Լուսավորության գաղափարները սերմանել Եվրոպայի միապետների մեջ (ծառայություն Ֆրիդրիխ II-ի օրոք, նամակագրություն Եկատերինա II-ի հետ)։ Աչքի է ընկել իր հստակ արտահայտված հակակղերական գործունեությամբ, հակադրվել է կրոնական մոլեռանդությանը ու կեղծավորությանը, եկեղեցական դոգմատիզմին և եկեղեցու գերակայությամբ պետության ու հասարակության նկատմամբ։ Գրողի ստեղծագործությունը տարբեր է թեմաներով և ժանրերով. հակակղերական գործեր Օռլեանի կույսը (1735), Ֆանատիզմ կամ Մուհամեդ մարգարե (1742); Քանդիդի կամ լավատեսության փիլիսոփայական պատմություններ (1759), Պարզ (1767); ողբերգություններ Բրուտոս (1731), Տանկրեդ (1761); Փիլիսոփայական նամակներ (1733). Ֆրանսիական լուսավորության երկրորդ փուլում գլխավոր դերերը կատարել են Դիդրոն (1713–1784) և հանրագիտարանագետները։ Հանրագիտարանը կամ Գիտությունների, արվեստների և արհեստների բացատրական բառարանը, 1751–1780, առաջին գիտական հանրագիտարանն էր, որը ուրվագծեց ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների, բնական գիտությունների, տնտեսագիտության, քաղաքականության, ճարտարագիտության և արվեստի բնագավառի հիմնական հասկացությունները։ Շատ դեպքերում հոդվածները մանրակրկիտ էին և արտացոլում էին գիտելիքների վերջին վիճակը: Հանրագիտարանի ոգեշնչողներն ու խմբագիրներն են եղել Դիդրոն և Ժ. Գիտելիքների կոնկրետ ոլորտների վերաբերյալ հոդվածներ գրել են մասնագետներ՝ գիտնականներ, գրողներ, ինժեներներ: Երրորդ շրջանը առաջ բերեց Ջ.-Ջ. Ռուսո (1712–1778): Նա դարձավ լուսավորչական գաղափարների ամենաակնառու հանրահռչակողը, լուսավորության ռացիոնալիստական արձակի մեջ մտցնելով զգայունության և խոսուն պաթոսի տարրեր։ Ռուսոն առաջարկեց հասարակության քաղաքական կառուցվածքի իր ուղին։ Իր «Սոցիալական պայմանագրի կամ քաղաքական իրավունքի սկզբունքների մասին» (1762) տրակտատում նա առաջ քաշեց ժողովրդական ինքնիշխանության գաղափարը: Ըստ այդմ՝ իշխանությունը ժողովրդի ձեռքից ստանում է իշխանությունը հրամանի տեսքով, որը պարտավոր է կատարել ժողովրդի կամքին համապատասխան։ Եթե դա խախտում է այս կամքը, ապա ժողովուրդը կարող է սահմանափակել, փոփոխել կամ խլել իրեն տրված իշխանությունը։ Իշխանության նման վերադարձի միջոցներից մեկը կարող է լինել իշխանության բռնի տապալումը։ Ռուսոյի գաղափարներն իրենց հետագա զարգացումը գտան Ֆրանսիական Մեծ հեղափոխության գաղափարախոսների տեսության և պրակտիկայի մեջ։ Ուշ լուսավորության շրջանը (18-րդ դարի վերջ — 19-րդ դարի սկիզբ) կապված է Արևելյան Եվրոպայի երկրների, Ռուսաստանի և Գերմանիայի հետ։ Գերմանական գրականությունն ու փիլիսոփայական միտքը նոր թափ հաղորդեցին Լուսավորությանը։ Գերմանացի լուսավորիչները անգլիացի և ֆրանսիացի մտածողների գաղափարների հոգևոր հետնորդներն էին, բայց իրենց գրվածքներում նրանք վերափոխվեցին.
ԱՆԳԼԵՐԵՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐՈՒՄ.
Կրթական գաղափարախոսության ձևավորման շրջանը տեղի է ունեցել 17–18-րդ դարերի վերջում։ Սա 17-րդ դարի կեսերի անգլիական բուրժուական հեղափոխության արդյունքն ու հետևանքն էր, որը արմատական տարբերությունն է կղզիական լուսավորության և մայրցամաքայինի միջև։ Վերապրելով քաղաքացիական պատերազմի և կրոնական անհանդուրժողականության արյունալի ցնցումներից՝ բրիտանացիները ձգտում էին կայունության, քան գոյություն ունեցող համակարգի արմատական փոփոխության: Այստեղից էլ՝ չափավորությունը, զսպվածությունն ու թերահավատությունը, որով առանձնանում են անգլիական լուսավորությունը: Անգլիայի ազգային առանձնահատկությունը պուրիտանիզմի ուժեղ ազդեցությունն էր հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտների վրա, հետևաբար հավատը մտքի անսահման հնարավորությունների նկատմամբ, որը բնորոշ է լուսավորական մտքին, անգլիացի մտածողների մեջ զուգորդվում էր խորը կրոնականությամբ։
ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
առանձնանում էր քաղաքական և սոցիալական բնույթի բոլոր հարցերի վերաբերյալ ամենաարմատական հայացքներով։ Ֆրանսիացի մտածողները ստեղծեցին ուսմունքներ, որոնք ժխտում էին մասնավոր սեփականությունը (Ռուսո, Մաբլի, Մորելի) և պաշտպանում աթեիստական հայացքները (Դիդրո, Հելվետիուս, Պ.Ա. Հոլբախ)։ Հենց Ֆրանսիան, որը դարձավ մեկ դար կրթական մտքի կենտրոն, նպաստեց առաջադեմ գաղափարների արագ տարածմանը Եվրոպայում՝ Իսպանիայից մինչև Ռուսաստան և Հյուսիսային Ամերիկա: Այս գաղափարները ոգեշնչեցին նաև Ֆրանսիական Մեծ հեղափոխության գաղափարախոսներին, որն արմատապես փոխեց Ֆրանսիայի հասարակական և քաղաքական կառուցվածքը։
ԱՄԵՐԻԿԱԿԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐՈՒՄ.
Ամերիկյան լուսավորչական շարժումը սերտորեն կապված է Հյուսիսային Ամերիկայի անգլիական գաղութների անկախության համար մղվող պայքարի հետ (1775–1783), որը ավարտվեց Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների ստեղծմամբ։ Անկախ պետականության կերտման տեսական հիմքերը պատրաստող հասարակական–քաղաքական ծրագրերի մշակումն իրականացրել են Թ.Փեյնը (1737–1809), Թ.Ջեֆերսոնը (1743–1826) և Բ.Ֆրանկլինը (1706–1790): Նրանց տեսական ծրագրերը հիմք են հանդիսացել նոր պետության հիմնական օրենսդրական ակտերի համար՝ 1776 թվականի Անկախության հռչակագիրը և 1787 թվականի Սահմանադրությունը։
ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ.
Գերմանական լուսավորության զարգացման վրա ազդել է Գերմանիայի քաղաքական մասնատումը և նրա տնտեսական հետամնացությունը, որը որոշել է գերմանացի լուսավորիչների գերակշռող հետաքրքրությունը ոչ թե սոցիալ-քաղաքական խնդիրների, այլ փիլիսոփայության, բարոյականության, գեղագիտության և կրթության հարցերում: Եվրոպական լուսավորության յուրօրինակ տարբերակն էր «Փոթորիկ և հեղեղ» գրական շարժումը, որին պատկանում էին Հերդերը, Գյոթեն և Շիլլերը։ Ի տարբերություն իրենց նախորդների, նրանք բացասաբար էին վերաբերվում բանականության պաշտամունքին, նախապատվությունը տալով մարդու մեջ զգայական սկզբունքին։ Գերմանական լուսավորության առանձնահատկությունն էր նաև փիլիսոփայական և գեղագիտական մտքի ծաղկումը (G. Lessing Laocoon, կամ գեղանկարչության և պոեզիայի սահմանների վրա, 1766; I. Winckelmann History of Ancient Art, 1764):
Սուսաննա Աղաջանյան 